HOMO AMERICANUS-ΑΥΓΗ
Του Παναγιώτη ΧΑΤΖΗΜΩΥΣΙΑΔΗ
ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Homo Americanus, εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 445
«Από εδώ κι εμπρός οι Αμερικανοί θεωρούν κανονικά ότι αποτελούν τον νέο ‘περιούσιον λαόν’, ότι η αυτοκρατορία τους είναι ο καθορισμένος υπερασπιστής της χριστιανο-σύνης, ότι το κράτος και ο στρατός του είναι τα όργανα του Θεού εναντίον των εχθρών του, των απίστων». Κι όμως: όσο αληθοφανές κι αν ηχεί το χωρίο, στην πραγματικότητα δε γράφτηκε για τις ΗΠΑ κι ούτε αναφέρεται στη μετασοβιετική παγκόσμια επικράτησή τους. Αλλάξτε τη λέξη «Αμερικανοί» και θα διαβάσετε αυτούσιο ό,τι στην πραγματικότητα έγραψε η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ για τους Βυζαντινούς, στη σελίδα 41 του βιβλίου της Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας (εκδ. Ψυχογιός).Χρειάστηκαν λοιπόν τόσες πνευματικές αφυπνίσεις, τόσες κοινωνικές εξεγέρσεις, τόσοι εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες, τόσα δικαιϊκά συστήματα, για να φτάσουμε εδώ που είμαστε, αλλά αρκεί η αλλαγή μιας λέξης για να αντιληφθούμε ότι σε ορισμένα πράγματα δεν είμαστε πολύ μακριά από εκεί που ήμασταν. Τότε ήταν οι Βυζαντινοί, τώρα είναι οι Αμερικανοί και στο ενδιάμεσο βέβαια υπήρξαν και πολλοί άλλοι. Η ίδια αυτοκρατορική αντίληψη κι η ίδια οικουμενική θεώρηση και στη μία περίπτωση και στην άλλη, παρ’ ότι διαφορετικές οι ιστορικές συνθήκες της διαμόρφωσης και ακόμη πιο διαφορετικές οι ιστορικές συνέπειες της άσκησής τους. Αλλά αν για τους Βυζαντινούς έχουμε, με τη βοήθεια τέτοιων βιβλίων, τη δυνατότητα της επαρκούς γνώσης, τι στα αλήθεια γνωρίζουμε για τους Αμερικανούς, που να ξεπερνά τον εγκαθιδρυμένο αντιαμερικανισμό μας και να συγκροτεί ένα αξιόλογο θεωρητικό σχήμα ερμηνείας και κατανόησης; Ψάχνω τη σχετική ελληνική βιβλιογραφία: από πενιχρή ως μηδαμινή. Φωτεινή εξαίρεση το πρόσφατο βιβλίο του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου. Πρόκειται για πολιτικό δοκίμιο που με αξιώσεις διεπιστημονικής μελέτης ερευνά τις θρησκευτικές, κοινωνικές, πολιτικές, φιλοσοφικές και ψυχολογικές συνιστώσες της αμερικανικής ιδιαιτερότητας, προκειμένου να αναδείξει τη διαδικασία συμπεριλήψεων και αποκλεισμών, ήπιας και βίαιης επιβολής, απ’ την οποία προέκυψε η αμερικανική ταυτότητα. Τέσσερα είναι τα κεντρικά προβλήματα που απασχολούν το συγγραφέα σε ισάριθμα κεφάλαια του βιβλίου, σχετικά με το ρόλο της θρησκείας, τη θέση των μεταναστών, τη στάση της αμερικανικής αριστεράς και το θεωρητικό ρεύμα του πραγματισμού. Απ’ τη διεξοδική πραγμάτευσή τους προκύπτουν συμπεράσματα που εκτίθενται σε ένα πέμπτο, καταληκτικό κεφάλαιο, σχετικό με την ιδεολογική ταυτότητα που συνέχει τον Homo Americanus. Αλλά πόσο εύκολο είναι να προσδιοριστεί μια τέτοια ταυτότητα σε καιρούς μεταιχμιακούς, κι ιδιαίτερα όταν μιλάμε για τις ΗΠΑ που μετέχουν πρωταγωνιστικά στις παγκόσμιες εξελίξεις και υφίστανται ταχύτερα από όλους τους άλλους τις συνέπειές τους; Τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο, αν λάβουμε υπόψη την πανσπερμία, τη διαφορετική προέλευση και τον ετερόκλητο χαρακτήρα των στοιχείων που συνέβαλαν στην πολιτισμική διαμόρφωση των ΗΠΑ και τον συνακόλουθο κίνδυνο της υπερτίμησης ή υποτίμησης ορισμένων ανάμεσά τους σε βάρος κάποιων άλλων. Ο συγγραφέας έχει επίγνωση των δυσκολιών και θεωρώ ότι τις αντιπαρέρχεται με επιτυχία. Αναλύει την αμερικανική ταυτότητα δίχως εκπτώσεις ή απλουστεύσεις και αναδεικνύει τον πολυσύνθετο χαρακτήρα της στο εύρος, στο βάθος και στη λεπτομέρεια που της πρέπει. Διαγράφει λοιπόν την εικόνα ενός δυναμικού, συγκεχυμένου και εν πολλοίς αντιφατικού συνόλου στοιχείων, σε κατάσταση συνεχούς αναδιαμόρφωσης με κινητήριο μοχλό τις συμφέρουσες αλήθειες και τις αναγκαίες ψευδαισθήσεις, που ανάλογα με το συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων, την εσωτερική ή εξωτερική συγκυρία και τους σχεδιασμούς των «πάνω» επιβάλλονται κάθε φορά. Το αξιοσημείωτο είναι πως η εικόνα αυτή διαγράφεται με την αξιοποίηση ενός διεπιστημονικού πλούτου γνώσεων. Ο συγγραφέας μπορεί με την ίδια ευκολία να εξηγεί τον Χέγκελ και να αναλύει τον Τρούμαν Καπότε, να διαλέγεται με τον Κάπτσαν και να επικαλείται τον Τόκβιλ, κι όλα αυτά όχι με την έννοια των απλών βιβλιογραφικών αναφορών αλλά της εγγεγραμμένης και καλά χωνεμένης στη ανάλυση θεωρητικής γνώσης. Μ’ αυτό τον τρόπο, και πέραν των άλλων, αποφεύγεται η θεωρητική μονομέρεια που συχνά χαρακτηρίζει ανάλογα βιβλία και είναι υπεύθυνη για λογής λογής αναγωγισμούς και στρεβλώσεις.Η μεγαλύτερη όμως αρετή του βιβλίου πιστεύω πως αφορά το χαρακτήρα και τη στόχευσή του. Πρώτα απ’ όλα: εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με τον αποστεγνωμένο θεωρητικό λόγο, που στο όνομα της επιστημοσύνης αποκλείει το μέσο αναγνώστη. Από άποψη μορφής και περιεχομένου, η γραφή του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου καταφέρνει να απευθύνεται, επί ίσοις όροις, απ’ τον ειδήμονα μέχρι τον ανίδεο, εξασφαλίζοντας την αναγκαία επιστημονική τεκμηρίωση για τον πρώτο και την επιθυμητή εκλαΐκευση των γνώσεων για τον δεύτερο. Αντίστοιχα: εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με τον αποστεγνωμένο θεωρητικό λόγο που στο όνομα της αμεροληψίας αποκλείει τον ιδεολογικό προβληματισμό για ό,τι συμβαίνει σε ευρύτερη κοινωνική κλίμακα. Από άποψη μορφής και περιεχομένου, η γραφή του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου καταφέρνει να εξασφαλίσει την αντικειμενικότητα του θεωρητικού επιστήμονα και τον προβληματισμό του πολιτικοποιημένου διανοούμενου.Ασφαλώς το κενό γνώσεων που έχουμε γύρω απ’ τις ΗΠΑ είναι τόσο μεγάλο, που δύσκολα θα καλυφθεί ακόμη και με τέτοια βιβλία. Η ευκολία με την οποία αποδώσαμε στην τρέλα των Αμερικανών τη συνομιλία του Τζ. Μπους με το Θεό ή την πρόταση του αμερικανού πάστορα για την εξολόθρευση του Ούγο Τσάβες, βεβαιώνει πόσο ριζωμένα αλλά και παραπλανητικά είναι τα σχετικά στερεότυπα. Νομίζω όμως ότι βιβλία σαν το Homo Americanus του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου μπορούν να αποτελέσουν έναυσμα, παρακαταθήκη και σημείο αναφοράς για περαιτέρω μελέτη και κατανόηση όσων συμβαίνουν σήμερα στην Αμερική και σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Υπάρχει άλλωστε και το σχετικό προηγούμενο. Γιατί αν οι τυφλοί στρατιώτες του Σαμουήλ έπαψαν πια να θεωρούνται πολεμικός άθλος του Βουλγαροκτόνου, για ποιο λόγο να μην ελπίζουμε ότι κάποτε θα πάψουν κι οι κρατούμενοι του Γκουαντάναμο να θεωρούνται αποτέλεσμα της έμφυτης κακίας των Αμερικανών;
ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Homo Americanus, εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 445
«Από εδώ κι εμπρός οι Αμερικανοί θεωρούν κανονικά ότι αποτελούν τον νέο ‘περιούσιον λαόν’, ότι η αυτοκρατορία τους είναι ο καθορισμένος υπερασπιστής της χριστιανο-σύνης, ότι το κράτος και ο στρατός του είναι τα όργανα του Θεού εναντίον των εχθρών του, των απίστων». Κι όμως: όσο αληθοφανές κι αν ηχεί το χωρίο, στην πραγματικότητα δε γράφτηκε για τις ΗΠΑ κι ούτε αναφέρεται στη μετασοβιετική παγκόσμια επικράτησή τους. Αλλάξτε τη λέξη «Αμερικανοί» και θα διαβάσετε αυτούσιο ό,τι στην πραγματικότητα έγραψε η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ για τους Βυζαντινούς, στη σελίδα 41 του βιβλίου της Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας (εκδ. Ψυχογιός).Χρειάστηκαν λοιπόν τόσες πνευματικές αφυπνίσεις, τόσες κοινωνικές εξεγέρσεις, τόσοι εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες, τόσα δικαιϊκά συστήματα, για να φτάσουμε εδώ που είμαστε, αλλά αρκεί η αλλαγή μιας λέξης για να αντιληφθούμε ότι σε ορισμένα πράγματα δεν είμαστε πολύ μακριά από εκεί που ήμασταν. Τότε ήταν οι Βυζαντινοί, τώρα είναι οι Αμερικανοί και στο ενδιάμεσο βέβαια υπήρξαν και πολλοί άλλοι. Η ίδια αυτοκρατορική αντίληψη κι η ίδια οικουμενική θεώρηση και στη μία περίπτωση και στην άλλη, παρ’ ότι διαφορετικές οι ιστορικές συνθήκες της διαμόρφωσης και ακόμη πιο διαφορετικές οι ιστορικές συνέπειες της άσκησής τους. Αλλά αν για τους Βυζαντινούς έχουμε, με τη βοήθεια τέτοιων βιβλίων, τη δυνατότητα της επαρκούς γνώσης, τι στα αλήθεια γνωρίζουμε για τους Αμερικανούς, που να ξεπερνά τον εγκαθιδρυμένο αντιαμερικανισμό μας και να συγκροτεί ένα αξιόλογο θεωρητικό σχήμα ερμηνείας και κατανόησης; Ψάχνω τη σχετική ελληνική βιβλιογραφία: από πενιχρή ως μηδαμινή. Φωτεινή εξαίρεση το πρόσφατο βιβλίο του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου. Πρόκειται για πολιτικό δοκίμιο που με αξιώσεις διεπιστημονικής μελέτης ερευνά τις θρησκευτικές, κοινωνικές, πολιτικές, φιλοσοφικές και ψυχολογικές συνιστώσες της αμερικανικής ιδιαιτερότητας, προκειμένου να αναδείξει τη διαδικασία συμπεριλήψεων και αποκλεισμών, ήπιας και βίαιης επιβολής, απ’ την οποία προέκυψε η αμερικανική ταυτότητα. Τέσσερα είναι τα κεντρικά προβλήματα που απασχολούν το συγγραφέα σε ισάριθμα κεφάλαια του βιβλίου, σχετικά με το ρόλο της θρησκείας, τη θέση των μεταναστών, τη στάση της αμερικανικής αριστεράς και το θεωρητικό ρεύμα του πραγματισμού. Απ’ τη διεξοδική πραγμάτευσή τους προκύπτουν συμπεράσματα που εκτίθενται σε ένα πέμπτο, καταληκτικό κεφάλαιο, σχετικό με την ιδεολογική ταυτότητα που συνέχει τον Homo Americanus. Αλλά πόσο εύκολο είναι να προσδιοριστεί μια τέτοια ταυτότητα σε καιρούς μεταιχμιακούς, κι ιδιαίτερα όταν μιλάμε για τις ΗΠΑ που μετέχουν πρωταγωνιστικά στις παγκόσμιες εξελίξεις και υφίστανται ταχύτερα από όλους τους άλλους τις συνέπειές τους; Τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο, αν λάβουμε υπόψη την πανσπερμία, τη διαφορετική προέλευση και τον ετερόκλητο χαρακτήρα των στοιχείων που συνέβαλαν στην πολιτισμική διαμόρφωση των ΗΠΑ και τον συνακόλουθο κίνδυνο της υπερτίμησης ή υποτίμησης ορισμένων ανάμεσά τους σε βάρος κάποιων άλλων. Ο συγγραφέας έχει επίγνωση των δυσκολιών και θεωρώ ότι τις αντιπαρέρχεται με επιτυχία. Αναλύει την αμερικανική ταυτότητα δίχως εκπτώσεις ή απλουστεύσεις και αναδεικνύει τον πολυσύνθετο χαρακτήρα της στο εύρος, στο βάθος και στη λεπτομέρεια που της πρέπει. Διαγράφει λοιπόν την εικόνα ενός δυναμικού, συγκεχυμένου και εν πολλοίς αντιφατικού συνόλου στοιχείων, σε κατάσταση συνεχούς αναδιαμόρφωσης με κινητήριο μοχλό τις συμφέρουσες αλήθειες και τις αναγκαίες ψευδαισθήσεις, που ανάλογα με το συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων, την εσωτερική ή εξωτερική συγκυρία και τους σχεδιασμούς των «πάνω» επιβάλλονται κάθε φορά. Το αξιοσημείωτο είναι πως η εικόνα αυτή διαγράφεται με την αξιοποίηση ενός διεπιστημονικού πλούτου γνώσεων. Ο συγγραφέας μπορεί με την ίδια ευκολία να εξηγεί τον Χέγκελ και να αναλύει τον Τρούμαν Καπότε, να διαλέγεται με τον Κάπτσαν και να επικαλείται τον Τόκβιλ, κι όλα αυτά όχι με την έννοια των απλών βιβλιογραφικών αναφορών αλλά της εγγεγραμμένης και καλά χωνεμένης στη ανάλυση θεωρητικής γνώσης. Μ’ αυτό τον τρόπο, και πέραν των άλλων, αποφεύγεται η θεωρητική μονομέρεια που συχνά χαρακτηρίζει ανάλογα βιβλία και είναι υπεύθυνη για λογής λογής αναγωγισμούς και στρεβλώσεις.Η μεγαλύτερη όμως αρετή του βιβλίου πιστεύω πως αφορά το χαρακτήρα και τη στόχευσή του. Πρώτα απ’ όλα: εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με τον αποστεγνωμένο θεωρητικό λόγο, που στο όνομα της επιστημοσύνης αποκλείει το μέσο αναγνώστη. Από άποψη μορφής και περιεχομένου, η γραφή του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου καταφέρνει να απευθύνεται, επί ίσοις όροις, απ’ τον ειδήμονα μέχρι τον ανίδεο, εξασφαλίζοντας την αναγκαία επιστημονική τεκμηρίωση για τον πρώτο και την επιθυμητή εκλαΐκευση των γνώσεων για τον δεύτερο. Αντίστοιχα: εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με τον αποστεγνωμένο θεωρητικό λόγο που στο όνομα της αμεροληψίας αποκλείει τον ιδεολογικό προβληματισμό για ό,τι συμβαίνει σε ευρύτερη κοινωνική κλίμακα. Από άποψη μορφής και περιεχομένου, η γραφή του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου καταφέρνει να εξασφαλίσει την αντικειμενικότητα του θεωρητικού επιστήμονα και τον προβληματισμό του πολιτικοποιημένου διανοούμενου.Ασφαλώς το κενό γνώσεων που έχουμε γύρω απ’ τις ΗΠΑ είναι τόσο μεγάλο, που δύσκολα θα καλυφθεί ακόμη και με τέτοια βιβλία. Η ευκολία με την οποία αποδώσαμε στην τρέλα των Αμερικανών τη συνομιλία του Τζ. Μπους με το Θεό ή την πρόταση του αμερικανού πάστορα για την εξολόθρευση του Ούγο Τσάβες, βεβαιώνει πόσο ριζωμένα αλλά και παραπλανητικά είναι τα σχετικά στερεότυπα. Νομίζω όμως ότι βιβλία σαν το Homo Americanus του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου μπορούν να αποτελέσουν έναυσμα, παρακαταθήκη και σημείο αναφοράς για περαιτέρω μελέτη και κατανόηση όσων συμβαίνουν σήμερα στην Αμερική και σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Υπάρχει άλλωστε και το σχετικό προηγούμενο. Γιατί αν οι τυφλοί στρατιώτες του Σαμουήλ έπαψαν πια να θεωρούνται πολεμικός άθλος του Βουλγαροκτόνου, για ποιο λόγο να μην ελπίζουμε ότι κάποτε θα πάψουν κι οι κρατούμενοι του Γκουαντάναμο να θεωρούνται αποτέλεσμα της έμφυτης κακίας των Αμερικανών;
Σχόλια